سیمای جامعه در مثنوی جام جم اوحدی مراغه ای

چکیده جامع? ایران در سده های هفتم و هشتم و در پیِ یورش مغولان و فرمانروایی اعقاب آنان بر این سرزمین دچار تغییر و تحولات اساسی شد. بازتاب این تحولات را می توان در خلال بسیاری از متون نظم و نثر آن روزگار بررسی کرد. از جمل? بهترین منابع و اسناد مطالعه در احوال اجتماع آن روزگار منظوم? جام جم اوحدی مراغه ای (م: 673 ه.ق) است که شاعر در آن تصویری روشن از اجتماع عصر خویش ترسیم کرده است. با مطالع? دقیق این منظومه می توان به بسیاری از مسائل اساسی اجتماع از قبیل؛ طبقات اجتماعی، روابط اجتماعی، شیو? ادار? اجتماع، شیو? زندگی مردم و نظایر آن پی برد. موضوع پژوهش حاضر بررسی سیمای اجتماع در این منظومه است که در سه فصل تدوین شده است. فصل اول شامل کلیات تحقیق است. فصل دوم مشتمل است بر زندگی و روزگار اوحدی و بررسی پیوند اجتماع و ادبیات. فصل سوم که قسمت اصلی و اعظم رساله را دربر می گیرد شامل بررسی اقشار اجتماعی در دور? شاعر است که در شش بخش تدوین شده است. بخش اول شامل بررسی سیمای حاکمان و کارگزاران چون شاه، وزیر، قاضی، سرهنگ و شحنه است. بخش دوم مشتمل است بر بررسی احوال اهل خانقاه و مکتب از قبیلِ فقیه، شیخ، حکیم، واعظ، رند و قلندر. بخش سوم به پیشه وران و ارباب مشاغل چون؛ برزگر، راوی، مطرب، کُناس و ... اختصاص دارد. بخش چهارم دربر گیرند? اقوامی چون ترک، کرد، رومی، هندو و ... است و در بخش پنجم این فصل نظام خانواده و روابط خانوادگی از نظر شاعر تبیین شده است. بخش ششم این فصل نیز شامل آیین ها و رسوم و باورهای اجتماع عصر اوحدی است. از مسائلی که در مثنوی جام جم توجّه شاعر را بیش از همه به خود معطوف کرده است، بحث اصلاح جامعه از طبق? حاکم و بالای جامعه است و شاعر اساس حکومت خوب را بر محور عدالت و حاکمان عادل می داند، اما از قاضیان و عاملان حکومت بسیار ناراضی است. به دلیل رواج عمومی عرفان و ظاهرگرایی عرفا به اهل خانقاه بدبین است اما به احوال مردم فرودست و صاحبان مشاغل بیش از همه پرداخته است و از آنها با احترام یاد کرده است و وجود آنها را بسیار ضروری دانسته است. او به خانواده و تربیت فرزندان و نیز به نحو? نگهداری از آنها و همچنین احترام به زن تأکید فراوان کرده است. در مجموع جام جم آین? تمام نمای اجتماع عصر شاعر و از ارزشمندترین اسناد مطالعه در جامع? ایران در قرن هشتم محسوب می شود.